Dù bây giờ, đã xuất hiện lò nung kiểu tuynen đốt bằng khí ga hay dầu, thì khi cầm trên tay cái bình gốm men lam, men ngọc, men trắng, men nâu hay men rạn, ta vẫn như thấy có cả hình bóng nhọc nhằn của những người thợ gốm lung linh trong ngọn lửa nung hơn ngàn độ ấy.
1.Trong lịch sử hình thành và phát triển Thăng Long - Hà Nội, thì Bát Tràng là một trong ít làng nghề cổ của vùng đất địa linh nhân kiệt hơn ngàn năm tuổi này. Theo Đại Việt Sử ký toàn thư, cách đây hơn 700 năm, dân làng Bồ Bát, thuộc trấn Thanh Hóa ngoại (nay là xã Yên Thành, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình) là những cư dân có nghề làm gốm đầu tiên di cư đến đây lập nghiệp, sau khi vua Lý Công Uẩn dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long định đô, dựng nghiệp lớn vào năm 1010.
Họ đến vùng đất bãi bồi trên sông Nhị, thấy nơi đây có loại đất sét trắng rất thích hợp với nghề làm gốm, lại có vị trí bến thuyền thuận lợi cho việc giao thương bèn dừng lại, lập phường làm gốm, có tên là Bạch Thổ Phường, nghĩa là Phường Đất trắng, thuộc xã Bát Tràng, về sau gọi là làng Bát Tràng. Còn theo lưu truyền về nghề gốm sứ, thì xa hơn nữa, vào trước năm 1127, có ba vị Thái học sinh là Hứa Vĩnh Kiều, Đào Trí Tiến và Lưu Vĩnh Phong được triều đình cử đi sứ Bắc Tống.
Khi trở về, qua Thiều Châu (Quảng Đông) nơi làm gốm nổi tiếng, đã dừng lại học hỏi kỹ thuật rồi mang về nước truyền dạy lại cho dân chúng quê hương. Hứa Vĩnh Kiều thì dạy cho dân Bát Tràng làm gốm sứ với nước men rạn trắng. Đào Trí Tiến truyền cho làng Thổ Hà (huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang) nước men màu vàng đỏ và Lưu Vĩnh Phong truyền cho làng Phù Lãng (huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh) nước men màu vàng thẫm. Nhưng lại theo nghiên cứu dấu tích tìm được của khảo cổ học, thì gốm Bát Tràng xuất hiện từ cách nay khoảng 8000 năm, vào giai đoạn cuối của Văn hóa Hòa Bình đầu Văn hóa Bắc Sơn. Tất cả tư liệu cổ, truyền thuyết cho đến khảo cổ học hiện đại dù chưa khẳng định, nhưng đều cho thấy, nghề làm gốm Bát Tràng ra đời từ rất sớm.
Nghệ nhân làng gốm đang miệt mài với công việc thổi hồn cho đất.
Trải qua nhiều thế kỷ thăng trầm của lịch sử, những người thợ tài hoa nơi đây vẫn giữ được ngọn lửa nghề của tổ tiên, để sáng tạo ra nhiều loại đồ gốm quý và độc đáo nổi tiếng khắp trong và ngoài nước. Và xã Bát Tràng (gồm hai thôn Bát Tràng và Giang Cao), cách Hà Nội khoảng 20 km, với sản phẩm gốm sứ nổi tiếng, lâu đời của mình cũng đã trở thành điểm đến đầy hấp dẫn cho du khách bốn phương.
2. Tôi đã đôi lần đến Bát Tràng để du ngoạn, để được ngắm nhìn những người thợ gốm ở đây với đôi bàn tay như múa trên bàn xoay, biến thứ đất sét màu trắng xám đã được nhào nặn đến mịn nhuyễn như bột lọc thành hình cái bát, cái đĩa, cái bình… Dù chẳng phải lúc nào cũng có nhu cầu mua sắm, vậy mà, mỗi khi ra về thế nào tôi cũng vẫn phải mua một thứ gì đó ở cái chợ gốm rộng mênh mông ngay đầu làng. Khi thì cái đĩa gốm có hình cặp tình nhân lãng mạn nhất của văn học nước nhà Chí Phèo - Thị Nở, đang liếc nhau cười tình tứ, tràn đầy hạnh phúc. Hay người thiếu nữ áo yếm lả lơi hai tay vừa nâng, vừa như tốc cái váy sồi đang mặc để chờ hứng quà dừa mà người đàn ông đang trèo trên cây cao hái thả xuống…
Khi thì cẩn trọng ôm cái bình gốm men rạn giả cổ để cắm cành đào ngày Tết, vất vả leo lên chiếc xe buýt tuyến 47 chẳng lúc nào vơi khách để về nhà ở trung tâm thành phố. Thời kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế, hàng hóa nước ngoài tràn ngập ở nước ta, nhất là hàng hóa Trung Quốc. Ở đâu không biết, chứ ở Hà Nội, không khu phố nào là không có cửa hàng bán đồ gốm sứ Quảng Đông, Quảng Tây. Nhất là vào dịp cuối năm, giáp Tết. Đồ gốm sứ phương Bắc nhiều vô kể, đa dạng đủ loại và bán với giá rẻ?! Từ bộ ấm chén, thìa muỗng, bát ăn thường ngày cho đến các loại bình, lọ gốm, tranh gốm, đèn gốm… với nước men sáng bóng, đủ màu sắc, hoa văn họa tiết và cả chữ Hán được vẽ cầu kỳ. Vậy mà (may thay!), hàng gốm sứ Bát Tràng vẫn đứng vững, bao giờ cũng được người mua lựa chọn, cho dù đắt hơn hàng của Trung Quốc vài giá cùng chủng loại. Thì ra, không phải lúc nào cứ “ rẻ”, cứ “ngoại” là tốt!
Hàng gốm sứ là loại hàng cao cấp, mang tính nghệ thuật cao và cũng kén người dùng. Chả thế bây giờ đứng đầu các lò gốm Bát Tràng, ngoài một số ít nghệ nhân cao niên, thì có rất nhiều nghệ nhân của làng tốt nghiệp Trường đại học Mỹ thuật Công nghiệp. Nhiều họa sỹ tốt nghiệp trường này về Bát Tràng khởi nghiệp và thành danh. Ở Bát Tràng, người ta thường lấy tên của nghệ nhân để gọi sản phẩm gốm sứ mà họ làm ra. Ví dụ, như nói đến gốm Trần Độ, gốm Vương Mạnh Tuân, gốm Tô Thanh Sơn là nói đến các nghệ nhân chuyên về phục chế đồ gốm cổ Thăng Long, men rạn truyền thống, men lam thời Nguyễn. Hay gốm Vũ Đức Thắng, gốm của vợ chồng Nguyễn Lợi - Phạm Thị Châu là nói về các loại gốm men nâu có tính độc đáo, giả cổ… mà các nghệ nhân này làm ra. Nghề làm gốm là một nghề nhọc nhằn và rất nghiêm ngặt trong quá trình chế tác. Thợ gốm phải là người có tư chất nghệ sỹ và tài hoa để biến những nắm đất sét vô hồn, vô tri thành những tác phẩm nghệ thuật tinh túy và sinh động. Trước đây, từ thế kỷ 19, gốm được nung trong lò bầu bằng rơm rạ, tre nứa, sau thay bằng “củi phác”, “củi bửa”, thứ củi sau khi được bổ ra, xếp thành từng đống ngoài trời, phơi sương nắng cho ải rồi mới đem sử dụng. Khi chuyển sang dùng loại lò đứng từ năm 1975 trở lại đây, nguyên liệu chính là than cám, còn củi chỉ dùng để mồi lò. Than cám trộn kỹ với bùn đất theo tỷ lệ nhất định rồi nặn thành từng bánh nhỏ phơi khô. Nhiều khi người ta nặn xong đập lên mặt tường nhà, tường ngõ để cho chóng khô, chóng dùng được.
Hầu hết sản phẩm của làng gốm Bát Tràng là làm bằng thủ công; thể hiện tài năng sáng tạo và kinh nghiệm của những nghệ nhân, thợ gốm được lưu truyền qua rất nhiều thế hệ. Đấy chính là nét đặc sắc và cũng là thế mạnh của làng nghề truyền thống Bát Tràng. Do tính chất của nguyên liệu làm gốm và việc tạo dáng đều làm trên bàn xoay cùng với việc sử dụng các loại men khai thác từ truyền thống, nên đồ gốm Bát Tràng có cốt cách riêng, không bóng bảy như làm bằng máy và công nghệ hiện đại như gốm nước ngoài. Gốm Bát Tràng tinh xảo trên từng nét vẽ, lớp men phủ bởi bàn tay tài hoa của người thợ, nên cốt dầy, chắc, lớp men trắng thường ngả màu ngà đục. Cũng chính vì làm thủ công, nên gốm Bát Tràng rất phong phú về chủng loại từ đồ gia dụng đến đồ thờ cúng, trang trí. Sản phẩm của làng gốm Bát Tràng là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa phương pháp thủ công tinh xảo với sự sáng tạo nghệ thuật. Các sản phẩm đó mang dấu ấn riêng của từng lò gốm, gắn liền với tên tuổi của các nghệ nhân, lại được thử thách, chọn lọc qua thời gian nên nó mang bản sắc văn hóa đặc trưng của Bát Tràng. Giá trị của mỗi sản phẩm gốm Bát Tràng được khách hàng nhìn nhận dưới góc độ văn hóa - nghệ thuật hơn là giá trị sử dụng thông thường. Và đó cũng là câu trả lời là vì sao đến ngày hôm nay, dù trong nền kinh tế thị trường cạnh tranh rất gay gắt, nghiệt ngã, thì làng gốm Bát Tràng vẫn bền bỉ và vững vàng phát triển một cách đầy tự hào cái nghề cổ truyền của làng mình.
3.Một ngày đầu thu tháng Tám, tôi lại về Bát Tràng và ghé thăm ngôi đình làng nổi tiếng nằm gần bến thuyền du lịch. Nơi đây thủa xa xưa tấp nập thuyền bè tứ xứ đổ về chở theo hàng hóa và cả củi, than, đất sét. Rồi khi rời bến, các con thuyền buôn lại ngược xuôi dòng sông Nhị mang đi những sản phẩm gốm sứ tuyệt đẹp và độc đáo của Bát Tràng đến khắp mọi miền. Trong đó, có cả những con thuyền lớn xuôi ra biển cả, vượt trùng khơi để gốm sứ Bát Tràng có mặt ở các nước lân bang như Trung Quốc, Nhật Bản. Trải qua gần 400 năm, ngôi đình cổ vẫn uy nghi đứng đó, bề thế với bố cục theo kiểu chữ Nhị, bốn mái lợp ngói mũi hài xoải nghiêng cong vút. Trên các đầu mái đắp hình Nghê có dáng mềm mại, khỏe khoắn và uy nghiêm. Một bức hoành phi đại với 4 chữ thếp vàng “ Bạch Hổ Danh Sơn” treo chính giữa phía trên cửa lớn vào đình, gợi nhớ thời Bạch Thổ Phường xa ngái.
Đình làng Bát Tràng xây dựng vào năm 1720, đời vua Lê Dụ Tông, thờ 6 vị thần Thành hoàng, trong đó có Lưu Thiên tử Đại vương được tôn là Thành hoàng, là Thánh cả của nghề làm gốm, được thờ ở chính giữa, nơi vị trí trang trọng nhất của đình. Ngày hôm nay, trước cơn lốc của đô thị hóa, làng gốm Bát Tràng đã thay đổi nhiều. Những ngôi nhà khang trang, kiến trúc hiện đại cao bốn năm tầng đã mọc lên nơi đây. Đời sống của dân làng Bát Tràng đã trở nên giầu có theo đúng nghĩa của nó, bởi hàng năm chỉ riêng hàng xuất khẩu đi các nước cũng đem về cho làng hơn 20 triệu USD.
Nhưng bên cạnh đó, ngày ngày… hàng trăm lò gốm hoạt động thải vào không gian và cống rãnh vô vàn khói, bụi và nước thải. Chợ quê Bát Tràng giờ đã hoạt động như một trung tâm thương mại lớn, là đầu mối giao thương cho cả làng nghề, cũng không còn cái mộc mạc, thuần chất như xưa. Đã nhiều lần, vì hám lời, một số hộ buôn bán đã đem hàng gốm sứ Trung Quốc vào bán lẫn với sản phẩm gốm Bát Tràng để lừa khách du lịch… Đó là những thách thức mà dân Bát Tràng đang phải đối mặt, dù ai đó vì quá yêu làng gốm này mà cho rằng, đó chỉ là những chuyện nhỏ, tất nhiên sẽ xảy ra trong quá trình đô thị hóa nông thôn và trong nền kinh tế thị trường. Nhưng xin thưa, những điều tưởng như là nhỏ ấy đã và đang ảnh hưởng đến cuộc sống của người dân nơi đây và làm cho sản phẩm, danh tiếng làng nghề bị mai một ít nhiều.
Liệu tôi có phải là người cả nghĩ và quá lo xa không?
KTS Phạm Thanh Tùng